Phanxicô, con người hoà bình
qua ‘Bài ca
các thụ tạo’
Phanxicô, con người hoà bình, qua “bài
ca các thụ tạo”
Khi được anh Phục-Vụ Tỉnh chỉ định giảng trong ngày lễ Phanxicô năm nay,
tôi đã lên phòng đóng cửa lại, mở lịch phụng vụ ra và thấy lễ cha
thánh năm 2001 rơi vào ngày thứ năm đầu tháng. Ngày đầu tháng thứ
năm đã gợi ngay cho tôi đề tài để giảng: Phanxicô và bí tích
Thánh-Thể—vì Chúa Giêsu ngày xưa đã lập bí tích này trong ngày thứ
năm.
Nhưng đề tài trên được chọn trước ngày 11.9.2001. Ngày 11.9, có chiếc
phi cơ bay từ Boston đến Los Angeles, nhưng đã bẻ tay lái quặt lại New
York đâm vào toà tháp đôi Trung Tâm thương Mại Thế giới. Sự đổi
hướng của chiếc phi cơ trên khiến tôi cũng bị ảnh hưởng để thay đổi
đề tài cho phù hợp hơn trong tình hình gây hấn hiện tại: Phanxicô, con người hoà bình sẽ là
đề tài hôm nay. Nhưng đề tài hoà bình nơi Phanxicô thì thật mênh
mông. Tôi xin giới hạn vào bài ca các thụ tạo mà thôi. Vậy đề tài
sẽ là: Phanxicô, con người hoà bình
qua bài ca vạn vật. Phải (1) nhận
diện kẻ thù để (2) tìm ra bạn hữu là hai điểm ta sẽ triển khai.
1. Nhận diện kẻ thù
Bài ca các thụ tạo với lời ca tụng Tạo Hoá, Đấng dựng nên trời
trăng mây nước, có yếu tố gì là gây hấn đâu để ta có thể dựa vào
mà nói về đề tài hoà bình? Phân tích kỹ một chút, thì có đó.
Một tác giả kia đã tưởng tượng ra cuộc gặp gỡ giữa Phanxicô và một
nhà trí thức bi quan như sau:
“Như thường lệ, mỗi lần gặp bất cứ ai, vị sứ giả hoà bình Phanxicô
thường cất lên bài ca vạn vật chúc tụng Đấng Tối Cao đã tạo dựng
trời đất nước cũng như trăng sao mây trời, gió lửa và cả chị chết.
“Nhà trí thức bi quan lắng nghe hết bài ca, nước mắt lăn dài trên gò
má của ông. Nhưng đây không phải là nước mắt cảm động mà là nước
mắt uất hận. Khi không kềm được nữa, ông trút toàn cơn giận của
ông trên vị sứ giả hoà bình này:
“Này người anh em
kỳ diệu, với cái nhìn trong sáng, người anh em ca tụng mặt trời, nhưng
người anh em có bao giờ thấy người ta chết vì mặt trời thiêu đốt
chưa? Người anh em có bao giờ thấy cả một sa mạc nắng cháy khô cằn
chưa? Người anh em có bao giờ thấy cả triệu người chết đói vì hạn
hán chưa?
“Người anh em ca tụng nước, nhưng người anh em có bao giờ thấy cảnh
lụt lội màn trời chiếu nước, cảnh nhà cửa bị nước cuốn trôi cùng
với biết bao mạng người bụng no đầy nước, nhưng lại thiếu hẳn một
miếng đất nhỏ để chôn cất họ khi chị nước của người anh em mở rộng
tấm lòng mênh mông quá đáng? Cảnh lũ lụt miền Tây đang là một ví
dụ sống động.
“Người anh em ca tụng mẹ đất, nhưng người anh em có bao giờ rùng mình
kinh sợ khi mẹ đất của người anh em rung mình nhè nhẹ chưa? Chỉ cần mẹ
đất của người anh em cựa mình một chút thôi, là nhà tan cửa nát,
mạng sống chôn vùi.
“Người anh em ca tụng anh gió, nhưng người anh em có bao giờ ra khơi chưa
để chứng kiến cảnh chới với đến tuyệt vọng của những người đi biển
gặp cuồng phong? Những cơn gió lốc thổi tốc mái nhà năm nào cũng
có, miền nào cũng có, gây thiệt hại biết bao vật lực và nhân lực,
người anh em có biết chăng?
“Người anh em ca tụng anh lửa, nhưng người anh em có bao giờ chứng kiến
anh lửa đẹp đẽ và hùng mạnh của người anh em thiêu đốt cả ngàn mẫu
rừng, bình địa nhiều thành phố lớn, để lại bao xác chết cháy đen
chưa? (Nếu cuộc đối thoại này diễn ra sau ngày 11.9.2001, thì ắt hẳn
sẽ có thêm mẩu thoại này: Người anh em ca tụng anh lửa, nhưng người
anh em có biết không, chính anh lửa quá nóng của người anh em đã là
nguyên nhân chính làm cho khung đỡ của toà nhà đôi Trung Tâm Thương
Mại Thế giới tại Nữu Ước bị mềm đi và sụp đổ hoàn toàn, chôn vùi
mấy ngàn sinh mạng, kể cả một người anh em của anh là linh mục
Michael Judge, tu sĩ Phanxicô Tỉnh Dòng Thánh Danh).
Nghe những lời tả oán của nhà trí thức bi quan trên, con người hoà
bình Phanxicô khẽ cúi đầu, im lặng giây lát và đáp lại:
“Phải, hỡi người anh em, tôi biết và tôi biết tất cả những gì anh
vừa kể ra; tôi biết rằng ngay những điều tốt lành cũng có thể trở
thành tệ hại xấu xa do con người sử dụng không đúng cách. Và tôi
cũng biết có những tai ương không phải do con người sử dụng không
đúng cách, màhình như do Ông Trời, điều mà người ta gọi là thiên
tai: tai hoạ bởi Trời. Nhưng phải chăng vì vậy mà mình thù nghịch với
thiên nhiên. Vượt xa trên thù nghịch, thiên nhiên phải là bạn hữu,
là anh em.” Nhận diện rõ kẻ thù để nhìn thấy kẻ thù đó chính là
bạn hữu.
2. Tìm ra bạn hữu.
Đâu là bí quyết, đâu là triết lý sống của Phanxicô, con người hoà
bình, trên con đường tìm ra bạn hữu này? Phanxicô không nói, nhưng ta
nói dùm Phanxicô mà cầm chắc sẽ không lạc xa tư tưởng cha thánh. Bí
quyết này gồm 3 bước:
a) Nhìn mặt tốt hơn là nhìn mặt xấu.
Trong bài ca vạn vật, ta không hề thấy Phanxicô lật mặt trái của
đối tượng. Anh mặt trời không nắng nóng như thiêu như đốt, nhưng Anh đẹp và tỏa ánh rạng ngời, Anh
tượng trưng Ngài, ôi Đấng tối cao.
Một anh lửa mà người ta kinh hãi tránh xa: Cấm lửa ! Cấm lửa !, thì
Phanxicô nhìn thấy đẹp đẽ dễ coi: Ngợi
khen Chúa, lạy Chúa tôi, Vì Anh Lửa, Nhờ Anh, Chúa sáng soi đêm, Anh
đẹp và vui tươi, Hùng tráng và mạnh mẽ. Kim-Long thì phổ nhạc bằng
những lời này: anh hùng mạnh, anh đẹp anh dễ coi. Có lẽ không dễ
coi chút nào đâu, vì đến gần là xém mặt. Nhưng nếu chúng ta nhìn vào
truyền thuyết Hi-Lạp, thì chính lửa là biểu tượng cho văn minh nhân
loại. Không có một vị thần nào đó ăn cắp lửa đem xuống trần, thì
con người cứ mãi ăn lông ở lỗ thôi. Mặt tốt của lửa phải luôn
được nhìn vào.
Nước cuồn cuộn gây lũ lụt, Phanxicô không nhìn tới, mà chỉ thấy: Ngợi khen Chúa, lạy Chúa tôi, Vì Chị
Nước, Thật ích lợi và khiêm nhu, Quí hóa và trinh trong. Bất cứ
khi nào rửa tay, Phanxicô cũng thu xếp để đứng chỗ nào mà không dẫm
đạp lên nước, “vì chị Nước thật lợi
ích và khiêm nhu, quí hóa và trinh trong” (BcMt 8 ; Tk Per. 88).
Một cô giáo kia muốn dạy học trò (đã lớn rồi) một bài học, nên
hai tay cô giơ chiếc khăn trắng lớn có dính một vết mực nhỏ cho các
em và hỏi xem các em thấy gì. Mười em trên một chục trả lời thấy
vết mực. Cô giáo nói: Cái khăn trắng lớn, các em không thấy, mà
chỉ nhìn rõ có mỗi vết mực nhỏ trên khăn. Cái đẹp của cuộc sống
không nhìn mà cứ soi mói cái đen tối của cuộc đời.
Thử hỏi động đất chiếm bao nhiêu khoảnh khắc trong một năm, ảnh
hưởng không phẩy không không mấy phần trăm mặt địa cầu, trong khi
không biết Ngợi khen Chúa, lạy Chúa
tôi,
Vì Chị chúng tôi, là Mẹ Đất, Mẹ nâng đỡ, Mẹ dưỡng nuôi, Mẹ sinh ra
bao thứ trái trăng.
Thử hỏi mặt tối của mặt trời gây ra hạn hán có che lấp nổi mặt
sáng của Kim Ô, mà không có nó, sẽ chẳng có sự sống không?
Ta cũng hãy thử hỏi những câu tương tự như thế với anh Gió, với chị
Nước …Riêng với chị Nước, tôi không dám gợi ý đặt câu, sợ trở
thành vô cảm, dửng dưng trước nỗi khổ của đồng bào lũ lụt miền
Tây!
Nhìn vào mặt sáng, mặt tốt, mặt đẹp để nhận ra bạn khi gặp kẻ thù,
đó là bước thứ nhất trên con đường nhận diện kẻ thù để tìm gặp
bạn.
b) Từ mặt xấu nhìn thấy mặt tốt
Nếu ở bước thứ nhất, nhìn mặt tốt
hơn là nhìn mặt xấu, ta lại không thể chỉ nhìn mặt tốt, mà cứ
phải diện đối diện với mặt xấu, thì hãy từ mặt xấu đó mà tìm ra
điều tốt.
Cũng trong câu chuyện tưởng tượng trên kia giữa Phanxicô và nhà trí
thức bi quan, Phanxicô đã nói: ngay cả những điều xấu, Thiên Chúa
cũng có thể biến thành khởi nguồn cho những điều tốt đẹp. Trong bài
ca vạn vật, Phanxicô có nhắc tới sự chết và tội lỗi là 2 điều xấu
nhất, kinh khiếp nhất.
Nhưng cái chết có thể là khởi điểm của hồng ân. Ngợi khen Chúa, lạy Chúa tôi, vì Chị Chết đang đợi chờ thân
xác. Không ai sống trên đời hòng thoát nổi. Phúc thay người trong
giờ chị tới, Thánh ý Ngài một mực tuân theo, Chết thứ hai không làm
hại được. Trong Kinh Hoà Bình, Phanxicô nói: lúc chết đi là khi vui
sống muôn đời.
Còn về tội lỗi là sự xấu trên mọi sự xấu, và tiền công của nó
là sự chết, thì thánh Phaolô đã chẳng từng nói trong thư Roma như thế
này sao: Nơi nào tội lỗi đầy tràn,
nơi đó ân sủng càng chan chứa (Rm 5,20).
Trên đường đi, hễ thấy con sâu nào bò trên đường là Phanxicô lượm
lên bỏ bên vệ đường, kẻo chúng bị người qua lại dẫm nát (2 Cel 165).
Phanxicô nhìn thấy khuôn mặt Đức Giêsu Kitô nơi con sâu xấu xí ghê
tởm đó, như lời Tv 21: Thân sâu bọ
chứ người đâu phải, con bị đời mắng chửi dể duôi, thấy con ai cũng
chê cười, lắc đầu bĩu mỏ buông lời mỉa mai.
Khi thấy bệnh đau mắt của mình tới giai đoạn trầm trọng, Phanxicô
phải để người ta mời một nhà phẫu thuật đến chữa trị, mang theo một
y cụ để nung đỏ trong lò lửa. Thấy vậy toàn thân ngài run sợ hãi
hùng. Để phục hồi dũng cảm, Phanxicô kêu gọi lửa: “Anh lửa ơi, Đấng Tối cao đã ban cho anh
một vẻ huy hoàng mà mọi tạo vật đều thèm muốn. Người đã dựng nên
anh là vật hữu ích, hùng mạnh và đẹp đẽ. Xin anh hãy đối xử tốt và
nhã nhặn đối với tôi, bởi lẽ cho tới nay tôi hằng yêu mến anh trong
Chúa. Nguyện xin Đức Chúa uy phong, là Thiên Chúa tạo ra anh, đoái
thương làm dịu bớt nhiệt tính của anh, hầu tôi đủ sức chịu đựng cái
vuốt ve nóng bỏng của anh”. Cầu nguyện xong, thánh Phanxicô làm
dấu thánh giá chúc lành cho ngọn lửa và dũng cảm chờ đợi, không
run sợ nữa. Nhà giải phẫu cầm lấy y cụ đỏ rực. Anh em bỏ chạy
không dám đứng xem (…) Phanxicô mỉm cười bảo: “Sao anh em nhát gan, khiếp nhược thế ! Tôi bảo thật các anh,
tôi không cảm thấy bị bỏng, da thịt tôi không đau đớn !” Rồi quay lại
phía y sĩ, Phanxicô nói: “Nếu chưa đủ chín thì anh có thể làm nữa !” (2
Cel 166)
Con người có thể từ điều hung dữ rút ra được điều hữu ích không? Có
thể biến sức nóng chói chan của anh mặt trời thành năng lượng mà
người ta gọi là pin mặt trời không? Có thể biến sức mạnh tàn phá
của sóng nước thành nhà máy thuỷ điện không? Có thể biến sức gió
vũ bão thành động cơ gió hữu dụng không? … Cùng với sức tàn phá,
lũ lụt cũng mang lại phù sa màu mỡ và tôm cá tràn dư. Ngôn Sứ
Isaia diễn tả bằng một lối nói khác:
Họ đúc gươm đao thành cuốc thành
cày
Họ rèn giáo mác nên liềm nên hái (Is 2,4)
Chẳng khác nào xe tăng chiến tranh biến thành xe cào ủi đất, vỏ đạn
đại bác thành cột cổng chào như ta thấy trước đây khi chiến tranh
chấm dứt.
Từ điều xấu rút ra điều tốt, từ sự dữ kéo ra sự lành, nhìn kẻ thù
nhận ra bạn hữu, đó là bước thứ hai trên con đường hoà bình của
Phanxicô.
c) Xem vạn vật là anh chị em
Có lẽ còn một bước nữa mà tôi chỉ nhắc đến chứ không triển khai
là nâng bạn bè thành anh chị em (ruột). Khi xem trời trăng mây nước
như là bè bạn, thì không phải Phanxicô giống thi sĩ, như vần thơ nào
đó đã ví, đại ý: là thi sĩ nghĩa là
mơ theo gió, bạn với trăng và thơ thẩn cùng mây… nhưng Phanxicô bạn trong tình nghĩa anh em con của
một Cha. Khi gọi anh mặt trời, chị mặt trăng, anh gió, chị nước, em thỏ, em chim… không phải Phanxicô làm thơ đâu. Một thi sĩ nào
đó cũng có thể gọi như vậy, và dệt nên những vần thơ về trăng về
sao chắc chắn hay hơn nhiều so với trăng sao trong bài ca vạn vật của
Phanxico :
Ngợi khen Chúa, lạy Chúa tôi,
Vì chị Trăng và muôn sao
Chúa tạo dựng trên nền trời:
Lung linh, cao quí và diễm lệ.
Ngợi khen Chúa, lạy Chúa tôi,
Vì Anh Gió, Không khí và Mây trời,
Cảnh thanh quang và bát tiết tứ thời
Nhờ Anh, Chúa bảo tồn muôn vật.
Cho nên, cái chính không phải là thơ, cái chính không phải là gọi
anh, gọi chị gọi em, mà cái chính là ý thức sâu xa của Phanxicô về
tình huynh đệ, tình tỉ muội, tình anh chị em phổ quát của muôn vật muôn
loài có một Cha chung (có lẽ điểm này Phanxicô có nét giống với
Triết Ấn Độ về Đại Ngã, Tiểu Ngã).
3. Kết luận
Nếu muôn loài còn xem như anh chị em, thì loài người càng phải xem là
anh, là chị, là em biết chừng nào, bất kể họ là ai. Kể cả Hồi
giáo, kể cả Hồi giáo cực đoan và dĩ nhiên kể cả Bin Laden. Phải
dũng cảm lắm mới có thể kềm được máu trả thù sục sôi trong lòng,
như TNS Mc Cain đại diện cho sự sôi sục này với lời lẽ mạnh mẽ: “Cho dẫu trời có tha cho các ngươi, thì
chúng ta cũng không tha cho các ngươi đâu.”
Phanxicô nếu còn sống đến ngày 11.9.2001 vừa qua, ngài sẽ xử sự ra
sao. Có nhận diện kẻ thù để tìm
thấy bạn nơi kẻ thù và xem bạn trong kẻ thù như là anh chị em hay
không, ta không biết. Nhưng thời của ngài đang có cuộc thập tự chinh
của người Công-giáo chống lại người Hồi giáo, với sự vận động của
những vị thánh như Bernardo: “giết kẻ thù không phải là giết người”
thì Phanxicô đã không tham dự cuộc thánh chiến đó, mà đã đi thẳng
đến vua Hồi Giáo, tay mang vũ khí duy nhất là Lời Chúa.
Trong các biểu ngữ của người biểu tình phản đối chiến tranh, chống
lại bạo lực, chống lại báo thù sau ngày 11.9 có một áp-phích ý
nghĩa: Nếu mắt đền mắt, cả hai sẽ
mù. Người ta đâm mình mù, mình đâm họ mù lại. Cả hai cùng mù.
Nhưng ý nghĩa không chỉ vậy, mà ý nghĩa là mù con mắt lương tâm. Lấy
thù báo thù sẽ mịt mù trong thù oán. Cả hai cùng mù.
Chúng ta ở Việt-Nam khá xa Nước Mỹ, không ở trong niềm đau nỗi uất
của người trong cuộc, nên có thể nhìn bàng quan như thế chăng? Thôi
hãy để một người, tiếng Mỹ gọi là New Yorker (dân Nữu Ước) lên
tiếng: đó là Đức Hồng Y Edward Egan, TGM giáo phận New York (thay thế
ĐHY O’ Connors qua đời năm ngoái). Ngài đã đến hiện trường ngay những
phút đầu tiên khi toà tháp đôi sụp đổ. Rất nhiều “con chiên” ngoan
đạo của giáo phận ngài bị chôn vùi trong đó. Ngài có nói đến báo
thù không? Không. Tư tưởng của ngài phản ảnh trong thông cáo của
HĐGM Hoa kỳ ngay sau đó: “Xem ra, nếu
bi thảm là thành quả của những hành động khủng bố, thì chúng ta cầu
xin cả cho những người mang trong mình mối thù ghét lớn lao như vậy
đến độ đưa họ đến chỗ phạm những tội ác chống lại tất cả nhân
loại. Ước gì họ có thể hiểu rằng bạo động như vậy không đem lại
công bình, trái lại chỉ đem đến những bất công lớn hơn nữa“. Thông
cáo kết thúc bằng lời mời gọi các tín hữu “hãy củng cố đức tin nơi
Thiên Chúa và khước từ những thành quả cay đắng của sự thù ghét”.
Hôm kia (1/10), ĐHY Egan của Nữu Ước đang dự THNGM kỳ 10 tại Roma với
tư cách là Tổng Tường Trình Viên, đã họp báo và nói: “Những chữ như ‘trả thù’ và ‘trả đũa’
không xứng đáng đối với những người văn minh”. Đức Hồng Y mong
rằng những biến cố ngày 11/09/2001 sẽ hướng người ta nhận thức “sự cần thiết của một cuộc tự vấn
lương tâm”. Đức Hồng Y mạnh mẽ cho rằng Hoa Kỳ cần phải thành
thật tự vấn lại những chính sách quốc gia… Đó có phải là bước tìm điều tốt từ cái xấu nơi
Phanxicô chăng? Trong cuộc họp báo nói trên, Đức Hồng Y Giovanni
Battista Re, Tổng Trưởng Thánh Bộ các Giám Mục và là một trong 3 vị
Chủ Toạ Uỷ Quyền của THNGM đã nhiệt liệt khen ngợi Đức Hồng Y Egan
trong vai trò chữa lành tâm linh cho người dân New York trước sự
choáng váng do cuộc tấn công tàn bạo gây ra.
Lạy thánh Phanxicô, sứ giả bình an, con người hoà bình, xin hãy giúp
chúng con tìm ra được điều tốt từ điều dữ: lũ lụt đồng bằng sông
Cửu Long do chị Nước hung hãn phải tạo ra tình tương thân tương ái,
giúp đỡ lẫn nhau; tàn phá chết chóc kinh hoàng tại nước Mỹ phải giúp
nhân loại nhận ra được bạn nơi kẻ thù khủng bố. Quả là khó, cực
kỳ khó, nhưng có Chúa giúp, có Phanxicô con người hoà bình nêu gương
đi trước, hy vọng mọi sự sẽ có thể. Amen.